Veselin Masleša - Sarajevo, 1965. god. Tvrd povez sa zaštitnim omotom, 27,5 cm. 186 str. Ilustrovano u dobrom stanju Tekst štampan dvostubačno Bibliografija: str. 185-186; bibliografske i druge bilješke uz tekst Predmetne odrednice Slikarstvo -- Tursko doba -- Bosna i Hercegovina -- 1500-1878 Predgovor. I. Uvod. II. Slikarska djela i majstori: XVI vijek. XVII vijek. XVIII vijek. XIX vijek. III. Djela kritskih, italo-kritskih i drugih stranih slikara turskog doba. PREDGOVOR U sljedećim recima se prvi put iznosi pregled slikarske umjetnosti turskog doba u Bosni i Hercegovini (1500–1878). Taj pregled, koji je dosta sažet, rezultat je moga dugogodišnjeg rada na polju proučavanja likovne umjetnosti Bosne i Hercegovine uopšte. Rezultat nije obiman, prvo, što je sam materijal, tj. umjetničke tvorevine, uveliko smanjen raznim nedaćama koje su pratile naš narod stoljećima, a drugo ni sav danas raspoloživi materijal nije još u potpunosti proučen, a on će nesumnjivo daljim proučavanjem biti dopunjen i, vjerovatno, tu i tamo podvrgnut i nekim korekturama. Lakše će biti mlađim naučnim radnicima da rade na već postavljenom temelju nego što je bilo piscu ovih redaka da, lutajući često u potpunoj tmini u prvim godinama rada, dođe do neke osnove koja se dalje, pomalo, sve bolje ocrtavala. Kako se ta osnova stvarala, vidi se najbolje po desetinama mojih ranijih naučnih studija i članaka, koji su izlazili u Glasniku Zemaljskog muzeja u Sarajevu, od 1932. godine, da i ne spominjem članke u drugim publikacijama ili dnevnim listovima. Same predstudije prvih mojih radova trajale su desetinu godina, jer u tom periodu nije bilo nikakvog prihvatljivog materijala na koji bi se moglo osloniti da se makar nešto iskonstruira. Zahvaljujući sretnim okolnostima što se u Staroj crkvi u Sarajevu očuvalo do naših dana relativno ogromno umjetničko nasljeđe, stvarano upravo cijelo vrijeme turskog vladanja, a koje mi je bilo pri ruci u svako vrijeme, bilo mi je ubrzo jasno da tamo treba tražiti i stvarati uporište za sav dalji rad na polju istraživanja i proučavanja nasljeđa s terena slikarske umjetnosti u Bosni i Hercegovini iz turskog doba, dodajući tome bogate zbirke katoličkih i pravoslavnih manastira, te obilne zbirke starosjedilačkih porodica, naročito sarajevskih. Uskoro sam došao do saznanja, obilazeći pravoslavne crkve u bližoj i daljoj okolici Sarajeva, pa po čitavoj srednjoj Bosni, da je baš Stara crkva u Sarajevu bila centar odakle se slikarska umjetnost, uglavnom pravoslavna ikonografija, rasijavala, u već gotovim djelima, na sve strane, a sličnu ulogu odigrala je, iako ne u tolikoj mjeri, darežljivost Sarajlija iz pravoslavne sredine. To je lako uočljivo već po tome što se po raznim seoskim crkvama nalaze radovi slikara koji su djelovali u Sarajevu i čija se djela i sad tu nalaze, uglavnom u Staroj crkvi, zatim mnoštvo skupocjenih italokritskih ikona, koje sigurno nisu mogli nabaviti odbori seoskih crkava, što se često vidi iz zapisa na njima. Zna se da je u krilu Stare crkve postojalo više prepunih spremnica „isluženih“ ikona, koje su često nadomještale potrebe crkava izvan Sarajeva, naročito onih što su bile istom podignute. I sâm sam još prije 4–5 decenija bio često svjedokom isporuke starih ikona iz spremnica spomenute crkve novopodignutim crkvama, pa i pojedincima, siromasima iz udaljenijih seoskih krajeva. Istu takvu ulogu, ali ne toliko zamašnu, odigrali Su franjevački samostani u Sutjesci, Kreševu i Fojnici, ukoliko se to odnosi na slikarstvo zapadne škole. Ne tako zamašnu, velim, stoga što su ti samostani voljeli da sva bolja djela čuvaju u svojim zidinama, mjesto da ih dijele novoosnovanim manjim seoskim ili varoškim crkvama, gdje im nisu bila dovoljno sigurna i čuvana. Baš suprotno je radila uprava Stare crkve u Sarajevu, koja je gotovo svakoj novopodignutoj crkvi davala kao svoj prilog znatan broj starijih ikonaa one su, prema mom današnjem saznanju i ocjeni, bile često bolje i s umjetničkog gledišta vrednije nego nove, koje je uprava spomenute crkve sebi izrađivala za dopunu (npr. prvoklasni radovi slikara Andrej e i Jovana Mangafe u maloj pravoslavnoj crkvi u Busovači, „Asiška Bogorodica“ u jednoj zabačenoj crkvici u selu Dukati na VitovIju, kod Travnika, zatim neobično vrijedne ikone u Puračiću i Mačkovcu, kod Tuzle, Hadžićima i Pazariću, kod Sarajeva itd.). Na žalost, te dobre stare slike rđavo su prošle u malim crkvama po selima i mjestima udaljenim od centara, jer su lakše stradavale u nemirnim vremenima i uopšte zbog neukosti tadanjih crkvenih odbora i sveštenika, jer su slabije čuvane (nalaz premazanih i oštećenih ikona i slika po crkvama u Palama, Pazariću, Hadžićima, zatim u Visokom, Livnu, Ilijašu itd.). Na isti su način stradale i stare, skupocjene slike zapadne škole u crkvi samostana u Kreševu. Znatnu ulogu u čuvanju i širenju naše stare slikarske umjetnosti imali su i veći manastiri i samostani (obilne zbirke starih slika), koje nisam spomenuo, u nekim krajevima Bosne i Hercegovine, a isto tako i tekije raznih redova (samostani – u Rami, na Širokom Brijegu, Humu, Livnu, Banjaluci, Tolisi itd., te manastiri Ozren, Lomnica, Tamna, Papraća, Žitomislić, Za¬vala, Dobrićevo i dr. Zatim tekije u Travniku, Sarajevu, Banjaluci itd.). No, da se do toga saznanja dođe na temelju proučavanja tadanjih prilika i postojećeg materijala, trebalo je dosta godina. Samo proučavanje umjetničkih djela ne bi dalo rezultate ni približno postignute da se u taj studij nije ukopčao i arhivski materijal, hrišćanski, kao i turski, koji je dosad objavljen ili neobjavljen (arhiv Stare crkve, sidžili Gazi-Husrefbegove biblioteke, arhiv Orijentalnog instituta u Sarajevu, zatim arhivi u samostanima Fojnici, Sutjesci i dr.). Društvene i političke prilike uticale su i u nas kako na razvoj slikarske umjetnosti tako i na razvoj ostalih umjetnosti, mada ne u onom smislu kao na Zapadu. Arhivski materijal dopunila su dijelom i kroničarska djela (Mula Mustafa Bašeski- ja, Nikola Lašvanin), ljetopisi (fojnički i sutjeski) i zapisi po slikama. Za period turske vladavine od 1500. do 1878. godine odlučio sam se stoga što je Hercegovina definitivno pala pod Turke 1482. godine, a za onih 18 godina, do 1500, nemamo nikakvih podataka o ikakvom slikarskom djelovanju u Bosni i Hercegovini. Godina 1878. čini kraj turskoj vladavini u tim zemljama. O radu slikara koji su k nama dolazili iz drugih krajeva dao sam prikaz samo o onome što su ga izveli kod nas kako se ne bi ponavljalo ono što je o njima rečeno na drugoj strani, a i o radu onih naših domaćih slikara dao sam samo kraći prikaz ako je o tome radu već opširnije pisano.